Eskiden hayatın hep yanında şiir vardı. Hayır işleri için bir bina yapılsa bir şair açılışına tarih düşürür, birkaç beyit söylerdi. Şiirle mektuplaşırlar, şiirle dilekçe yazarlar, şiirle eleştirir, vefat edenleri şiirle uğurlarlardı. Bu yönüyle klasik şiirimiz, günlük hayattan mühim vakalara çok geniş bir saha için kaynaklık eder. Bu türden beyitleri ve kıtaları toplamak için sadece divanlar yeterli olmaz. Çünkü böyle şiirler daha başka eserler ve vesikalar içinde geçer.
Mesela âlimlerin hayatlarını anlatan eserler içinde onların zekâsına, eserlerine, bir medreseye atanmasına veya vefatına dair şiirlere rastlarız. Fatih Sultan Mehmed Han devrinde yazılmış olan tarih kitaplarından Behcetü’t-Tevârih’te müellif Şükrüllah Efendi, İmam-ı Azam hazretlerinin kadılığı kabul etmeyince kırbaç cezası almasını ve sonra vefat etmesini Farsça bir beyitle şöyle hikmetli bir şekilde anlatıvermiştir. Anlamını verelim: “Ebu Hanife öldü de kadı olmadı gitti / Sen ise kadı olmasan ölürsün.” Bu tür beyitler aynı zamanda birer nasihat ve tefekkür kaynağıdır. Burada şair, âlimin vefatı üzerinden makam mevki düşkünlerini gayet zarif şekilde hicvetmiş, şiirini hikmetle buluşturmuştur.
Nev’î-zâde Atâî’nin Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik adlı eserinden de iki misal okuyalım. İlki Pirlepeli Hasan Çelebi’nin vefatı üzerine söylenmiş. Bu âlim Ebussuud Efendi hazretlerinin yanında yetişmiş, ona hizmet etmekle bereketlenmiş. Sonra bir medreseye müderris olarak tayin olmuş. Bir müddet sonra bu görevden azlolunca vaktini daha çok bir tekkede geçirmiş. Sonra yeniden İstanbul’da bir medreseye tayin olunmuş. Birkaç yıl sonra Edirne’deki Üç Şerefeli’ye, birkaç yıl sonra da Gelibolu’daki bir medreseye müderris olmuş. Fakat bir yıl sonra bu vazifeden de azlolunmuş. Bunun üzerine gemiyle İstanbul’a gelirken gemi batmış. Kendisinden hiç haber alınamamış. Nev’î-zâde buraya kadar anlattıktan sonra şu hikmetli beyti söyleyivermiştir:
“Yudı çirk-i dünyadan el ol zemân Ecel teknesi oldı zevrak hemân.”
Yani “Dünyanın kirinden elini yıkadı ve bunun üzerine bir kayık ecel teknesi oldu.”
Bir başka şiir de Şeyhülislâm Hoca Sadeddin Efendi hazretlerinin Ayasofya Camii’nde vefat edişi üzerine söylenmiştir. Hoca Sadeddin Efendi hazretleri, Yavuz Sultan Selim Han’ın can yoldaşı Hasan Can hazretlerinin oğludur. Bu zât Rebiülevvel ayının on ikinci günü adeti olduğu üzere Ayasofya Camii’ne gelmiştir. Orada âlimlerle hasbihal eder, sonra Mevlid-i Şerif okunacak diye kalkar abdest alır. Camiye girince de ruhunu teslim ediverir. Nev’î-zâde bu büyük âlimin ibretlik vefatını iki beyitle şöyle dile getirmiş:
“Kıldı kurb-i nevâfile niyet Dem-i âhirde kim vuzû’ itdi.
El yuyup bu cihân-ı fânide Âlem-i kudse tâhiren gitdi.”
Yani “Nafile bir ibadetle Allah’a yaklaşmaya niyet etti, son anlarında kalkıp bir abdest aldı. Böylece bu fâni cihanda elini yıkayıp kudsî âleme temiz bir şekilde göçüp gitti.”