Mizaç ve meşrep gibi kavramları duymuşsundur. Bu kavramlar özetle insanın doğuştan gelen ve değiştirilmesi pek mümkün olmayan özellikleridir. Karakter ve kişilik ise insanın yaşadığı olaylarla, çevresindekilerin etkisiyle şekil alır. Şimdilik bunlar bir köşede dursun, biz doğuştan gelen özelliklerle yani irsi huylarla nasıl baş edebileceğimize bakalım.
Doğuştan gelen ve sonradan kazanılan huylar
Huyların bir kısmının doğuştan geldiğini pek çok alim dile getirmiş. İmam Gazâlî, İbn Arabî ve İbn Miskeveyh -Allah onlardan razı olsun- bunlardan bazılarıdır. Mesela İbn Miskeveyh, bir kimsenin fazla korkak ve güleç olması gibi huylarının insan yapısının temelinden geldiğini belirtir. Adetlerle, alışkanlıklarla, çevrenin etkisiyle de farklı huyların sonradan kazanılabileceğini ekler. Mesela insan bir şey üzerine iyice düşünüp taşınırsa, sonra onu sürekli olarak yaparsa, o şey, o insanın huyu hâline gelebilir.
Değişmeyen huyların kaynağı
Müslüman âlimler genellikle huyları ikiye ayırır. Bunlar doğuştan gelen ve değişmeyen; sonradan edinilen ve değişebilen huylardır. Bunlara göre insanın fıtratında, cibilliyetinde, tabiatında, mizacında, tıynetinde, hamurunda ve mayasında bulunan ve doğuştan gelen bazı huylar genetiktir, irsidir. İnsan bedenindeki fiziki özelliklerin büyük bir kısmı doğuştan geldiği ve değiştirilemediği gibi insan ruhunun da doğuştan gelen belli bir şekli olduğu ve bunu kökten değiştiremeyeceğimiz belirtilir.
Alimler; “Allah’ın yaratışında değişme yoktur” (Rûm, 30), “Rabbimiz her şeye hilkatini, varoluş şeklini ve özelliğini veren, sonra da doğru yolu gösterendir” (Tâhâ, 50) ve “Rabb, takdir edip yol göstermiştir” (A‘lâ, 3) gibi âyetlerde insan huyunun özünde değişmeyen yönüne işaretler olduğunu söyler.
İrsi huyların ıslahı
Bazı huylarımızın, davranışlarımızın, isteklerimizin doğuştan geldiğini kabul ettik diyelim. Peki, bu durumda ne yapmak gerekir? İşte en önemli mesele bu… Mesela öfkeli bir mizacın olduğunu düşünüyor olabilirsin. Bu öfkeli hâlin sana ve çevrene zarar verebilir. Böyle bir durumda “Ben doğuştan böyleyim, bu benim irsi huyum, bunu değiştiremem” diyerek kestirip atacak ve öfkenle insanlara zarar vermeye devam mı edeceksin?
Bu gibi huyların kökten değiştirilmesi veya yok edilmesi genellikle mümkün olmaz. Ama bu huyların ıslah edilmesi, iyileştirilmesi, güzel ve faydalı hedeflere yönlendirilmesi mümkündür. İnsan doğuştan sahip olduğu huy ve yeteneklerini iyi ya da kötü işlerde kullanabilir. Cesaret, öfke, cömertlik gibi huyların iyi ya da kötü maksatlarda kullanılması gibi…
Mesela biri çok cesur bir yapıya sahiptir. Fakat bu cesaretini iyilik ve hayır amacıyla kullanırsa bu güzel bir haslet olur. Fakat cesareti onu kötü işlere yönlendirirse bu çirkin bir davranış olur. Bu yüzden irsi huyların değiştirilmesinden çok iyileştirilmesi ve güzelleştirilmesi önemlidir.
Dostun acı sözünün faydası
Tabi bu iyiye yönlendirme ve ıslah süreci pek kolay olmaz. Böyle bir durumda öncelikle sahip olduğun olumsuz bir huyun farkına varmalısın. Bu konuda en yakın arkadaşlarından destek alabilirsin. “Dost acı söyler” diye boşuna dememişler. Çünkü dostlar birbirlerinin iyiliğini ister. Birbirlerini iyiliğe yöneltmek için de eleştiriden çekinmezler. Güvendiğin, samimiyetinden emin olduğun arkadaşların sana bu konuda yardımcı olacaktır.
Olumsuz bir özelliğini keşfettin diyelim, bu özellik doğuştan geldiği için çevreni değiştirmen, yaptığın işleri, uğraşları değiştirmen çok işe yaramayacaktır. Burada sorunu fark edip, kabul edip tüm iradenle onu baskılaman gerekiyor. İş senin iradene kalmış yani…
Az önce de belirttiğimiz gibi diyelim ki çok öfkeli birisin. Olur olmadık her şeye sinirleniyorsun. Bu özelliğini kabul ettiğin takdirde öfkeni dizginlemen mümkün hâle gelir. Bu huyunla insanların kalbini kırdığını, öyle ota, çöpe öfkelenmemen gerektiğini fark edersin. Bu öfkeli olma huyu sende devam eder belki ama onu baskılayıp dizginleyebilirsin. Bu konuda farkındalık çok önemli yani… “Allah beni böyle yaratmış” deyip de hiçbir şey yapmamak, iradeni kullanmamak olmaz.